महाराष्ट्र एक्सप्रेस : स्लीप कोचेस, एक भारतीय रेकॉर्ड

परवा महाराष्ट्र एक्सप्रेसच्या एंजिनातून प्रवासाची पोस्ट टाकली तर एका रेल्वेफ़ॅनचा "बापरे ! महाराष्ट्र एक्सप्रेसला इतके कोचेस लागायचेत ?" असा एक आश्चर्योद्गार वाचला आणि महाराष्ट्र एक्सप्रेसच्या स्लीप कोचेसबद्दल विचार करू लागलो. आणि लक्षात आले की इतक्या स्लीप कोचेसची काढघाल हा भारतीय रेल्वेतला एक विक्रम आहे. स्लीप कोचेसची एक रोमॅंटिक आठवण इथे.

तसा सध्या महाराष्ट्र एक्सप्रेसच्या नावाने भारतीय रेल्वेत एक विक्रम आहे. एकाच राज्यात सगळ्यात जास्त अंतर कापणारी गाडी म्हणून ही आपली महाराष्ट्र एक्सप्रेस एकमेवाद्वितीय आहे. गोंदिया ते कोल्हापूर 1342 किलोमीटर ही गाडी महाराष्ट्रातल्या महाराष्ट्रात कापते. भारतीय रेल्वेतली इतर कुठलीही गाडी एकाच राज्यात इतके अंतर कापत नाही.

आम्ही प्रवास करायचोत (1989 ते 1993) तेव्हा महाराष्ट्र एक्सप्रेस नागपूर ते कोल्हापूर असा 1211 किलोमीटरचा प्रवास करायची. सकाळी 6.00 वाजता आलेली दादर - नागपूर एक्सप्रेस सकाळी 10.00 वाजता महाराष्ट्र म्हणून कोल्हापूरला जायची आणि संध्याकाळी 5.30 ला आलेली कोल्हापूर - नागपूर महाराष्ट्र एक्सप्रेस रात्री 10.10 वाजता नागपूर - दादर एक्सप्रेस म्हणून जायची. त्या रेक शेअरींगची हकीकत इथे.

नागपूरवरून निघताना महाराष्ट्र एक्सप्रेसच्या डब्यांची पोझिशन अशी असायची.

कोच नं कुठून कुठे कोचचा दर्जा

1 नागपूर - भुसावळ जनरल कोच (GS)

2 नागपूर - कोल्हापूर लगेज + गार्ड कोच (SLR)

3 नागपूर - कोल्हापूर जनरल कोच (GS)

4 नागपूर - कोल्हापूर द्विस्तरीय शयनयान (S - 8)

5 नागपूर - कोल्हापूर प्रथम वर्ग (F - 1)

6 नागपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 7  किंवा ब-याचदा                                                                                या कोचला रेल्वेवाले S- Extra पण म्हणायचे)

7 नागपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 1)

8 नागपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 2)

9 नागपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 4)

10 नागपूर - पुणे त्रिस्तरीय शयनयान (S - 3)

11 नागपूर - कोल्हापूर जनरल कोच (GS)

12 नागपूर - कोल्हापूर लगेज + गार्ड कोच (SLR)

13 नागपूर - सोलापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 9)

गाडीला S - 5 आणि S - 6 नागपूरवरून नाहीच. S - 4 नंतर थेट S - 7  च. S - 5 आणि S - 6 ची गंमत भुसावळनंतर सुरू व्हायची.

अशी 13 डब्यांची गाडी नागपूरवरून निघायची. तेव्हा या गाडीला डबे एकमेकांशी आतून जोडलेले (Vestibuled) नसत. त्याकाळी नागपूर स्टेशनवरून जाणा-या प्रिमीयम गाड्या म्हणजे हैद्राबाद - नवी - दिल्ली आंध्र प्रदेश एक्सप्रेस, मद्रास - नवी दिल्ली तामिळनाडू एक्सप्रेस, मद्रास - नवी दिल्ली ग्रॅंण्ड ट्रंक एक्सप्रेस. या सगळ्या गाड्या आतून जोडलेल्या (Vestibuled) असत. या सगळ्या गाड्यांना 21 कोचेस असायचेत. दोन दोन डिझेल एंजिने घेऊन या गाड्या धावत असत. त्यामानाने आमच्या महाराष्ट्र एक्सप्रेसचा एकंदर आवाका आणि मान कमीच होता. एकच डिझेल एंजिन आणि 13 डब्यांसह ही गाडी धावत असे. या गाडीला आदल्या दिवशी कोल्हापूरवरून निघालेली डाऊन महाराष्ट्र एक्सप्रेस बडने-याला क्रॉस होत असे. 

संध्याकाळी 6.00 च्या सुमारास भुसावळ स्टेशनला गाडी प्लॅटफ़ॉर्म क्र. 3 वर यायची. भुसावळ स्टेशनवर गाडीचे एंजिन आपल्यासोबत असलेला नागपूर - भुसावळ हा जनरल कोच (GS) घेऊन शेजारच्या प्लॅटफ़ॉर्म क्र. 2 वर जायचे. आणि त्याच ट्रॅकवर दूरवर उभे असलेले भुसावळ - मनमाड हे चार कोच घेऊन येत असलेले शंटिंग एंजिन उरलेल्या गाडीला हे चार कोचेस जोडून जायचे. मनमाड ते भुसावळ अप डाऊन करणा-यांच्या प्रवासासाठी 4 जनरल कोचेस जोडले जायचेत. सकाळी मनमाड ते भुसावळ आणि संध्याकाळी परत येणा-या महाराष्ट्र एक्सप्रेसला भुसावळ ते मनमाड. 

त्याचबरोबर गाडीच्या मागे आणखी एक शंटिंग एंजिन लागून 11, 12 आणि 13 नंबरचे कोचेस घेऊन निघायचे आणि बाजूच्या रूळांवर वाट बघत असलेले भुसावळ - पुणे (S - 5) आणि गोरखपूर - कोल्हापूर (S - 6 ) कोचेस त्या कोचेसना अडकवून पुन्हा गाडीला येऊन जोडायचे. म्हणजे भुसावळ स्टेशनवरून निघताना गाडीची कोच पोझिशन खालीलप्रमाणे असायची. 

कोच नं कुठून कुठे कोचचा दर्जा

1 भुसावळ - मनमाड जनरल कोच (GS)

2 भुसावळ - मनमाड जनरल कोच (GS)

3 भुसावळ - मनमाड जनरल कोच (GS)

4 भुसावळ - मनमाड जनरल कोच (GS)

5 नागपूर - कोल्हापूर लगेज + गार्ड कोच (SLR)

6 नागपूर - कोल्हापूर जनरल कोच (GS)

7 नागपूर - कोल्हापूर द्विस्तरीय शयनयान (S - 8)

8 नागपूर - कोल्हापूर प्रथम वर्ग (F - 1)

9 नागपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 7)

10 नागपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 1)

11 नागपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 2)

12 नागपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 4)

13 नागपूर - पुणे त्रिस्तरीय शयनयान (S - 3)

14 भुसावळ - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 5)

15 गोरखपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 6)

16 नागपूर - कोल्हापूर जनरल कोच (GS)

17 नागपूर - कोल्हापूर लगेज + गार्ड कोच (SLR)

18 नागपूर - सोलापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 9)

आता आमची गाडी 18 डब्यांची असायची. गाडीला थोडा तरी मान मिळाल्यासारखे वाटायचे. पण पुणे डिझेल शेडचे असलेले गाडीसाठी एकुलते एक WDM 2 एंजिन कधीकधी चढावावर थकल्यासारखे, धापा टाकत गाडी ओढायचे तेव्हा लक्षात यायचे की 18 डबे किंवा त्यावर असलेल्या डब्यांसाठी 2 एंजिने का आवश्यक आहेत ते. 

हे भुसावळ - मनमाड - भुसावळ जनरल कोचेस वैशिष्ट्यपूर्ण असायचेत. जनरल कोचेसना एका बाजूने तीन दारे (दोन दारे कोचच्या शेवटी तर एक दार कोचच्या अगदी मधोमध) असायचीत पण या भुसावळ - मनमाड - भुसावळ जनरल कोचेसना स्लीपर कोचेससारखी एका बाजूने दोनच दारे असायचीत. (कोचच्या शेवटी). मध्ये पूर्ण आसने. या पद्धतीत आसनांच्या दोन रांगा वाढत असाव्यात आणि जनरल कोचमधल्या 90 आसनांऐवजी 110 आसने तिथे असणे शक्य होते. या कोचेसमध्ये कायम अप - डाऊन वाल्यांची गर्दी असायची त्यामुळे हे कोचेस आतून बघ ण्याची तीव्र इच्छा राहूनच गेली. मला वाटतं मनमाड वर्कशॉपने जुन्या स्लीपर कोचेसना त्यांच्या त्यांच्या पद्धतीने मॉडिफ़ाय करून हे विशेष कोचेस आणले असावेत कारण यातून अप - डाऊन करणारे सगळे प्रामुख्याने रेल्वे कर्मचारी असायचेत. 

रात्री साधारण 10.00 च्या सुमारास मनमाडला आल्यानंतर एंजिन पुन्हा गाडीपासून विलग होत असे आणि भुसावळ - मनमाड कोचेस काढून शेजारच्या सायडिंगला टाकत असे. व पुन्हा तेच एंजिन गाडीसोबत पुण्यापर्यंत जाण्यासाठी गाडीला लागत असे. काढून टाकलेले हे कोचेस दुस-या दिवशी पुन्हा डाऊन महाराष्ट्र एक्सप्रेसला लागून आपला मनमाड - भुसावळ प्रवास करीत असत. 

मनमाड ते दौंड गाडीची पोझिशन अशी असे.

कोच नं कुठून कुठे कोचचा दर्जा

1 नागपूर - कोल्हापूर लगेज + गार्ड कोच (SLR)

2 नागपूर - कोल्हापूर जनरल कोच (GS)

3 नागपूर - कोल्हापूर द्विस्तरीय शयनयान (S - 8)

4 नागपूर - कोल्हापूर प्रथम वर्ग (F - 1)

5 नागपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 7)

6 नागपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 1)

7 नागपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 2)

8 नागपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 4)

9 नागपूर - पुणे त्रिस्तरीय शयनयान (S - 3)

10 भुसावळ - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 5)

11 गोरखपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 6)

12 नागपूर - कोल्हापूर जनरल कोच (GS)

13 नागपूर - कोल्हापूर लगेज + गार्ड कोच (SLR)

14 नागपूर - सोलापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 9)

मनमाडनंतर 14 डब्यांची गाडी येवला - कोपरगाव - बेलापूर (श्रीरामपूर) - विळद - अहमदनगर - रांजणगाव रोड मार्गे दौंडकडे रवाना होत असे. विळद स्टेशन विशेष आठवणीत राहण्याचे कारण म्हणजे याच स्टेशनवर रात्री 1.00 च्या सुमारास या आमच्या गाडीला त्याच  दिवशी कोल्हापूरवरून निघालेली डाऊन महाराष्ट्र एक्सप्रेस क्रॉस होत असे. 

उत्तररात्री 3.00 च्या आसपास दौंड स्टेशनला आल्यानंतर नागपूर - सोलापूर हा त्रिस्तरीय शयनयान (S - 9) कोच गाडीपासून विलग होत असे. तो कोच दौंडच्या सायडिंगला पडून तासाभराने येणा-या मुंबई - मद्रास मेलची वाट बघत असे. आणि तिला जोडल्या जाऊन सकाळी 8.00 च्या सुमारास सोलापूरला पोहोचत असे.

दौंडला गाडीचे एंजिन विरूद्ध बाजूला लागत असे आणि गाडीचा 13 डब्यांसह पुण्याचा प्रवास सुरू होत असे. गाडीची पोझिशन त्यावेळी अशी असे. 

कोच नं कुठून कुठे कोचचा दर्जा

1 नागपूर - कोल्हापूर लगेज + गार्ड कोच (SLR)

2 नागपूर - कोल्हापूर जनरल कोच (GS)

3 गोरखपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 6)

4 भुसावळ - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 5)

5 नागपूर - पुणे त्रिस्तरीय शयनयान (S - 3)

6 नागपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 4)

7 नागपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 2)

8 नागपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 1)

9 नागपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 7)

10 नागपूर - कोल्हापूर प्रथम वर्ग (F - 1)

11 नागपूर - कोल्हापूर द्विस्तरीय शयनयान (S - 8)

12 नागपूर - कोल्हापूर जनरल कोच (GS)

13 नागपूर - कोल्हापूर लगेज + गार्ड कोच (SLR)

पुण्याला सकाळी 6.00 ला गाडी पोहोचली म्हणजे गाडीचे एंजिन पहिल्या पाच डब्यांना घेऊन गाडीपासून विलग होत असे. पुणे यार्डात मुंबईकडल्या दिशेला जाऊन नागपूर - पुणे हा डबा यार्डात काढून ठेवत असे व उरलेले डबे गाडीला लावत असे. इतक्या वेळात पुन्हा विरूद्ध दिशेला घोरपडीवरून आलेले पुणे शेडचे दुसरे WDM 2 लागत असे. काहीवेळ ज्या एंजिनाने नागपूरवरून पुण्यापर्यंत गाडी आणली तेच एंजिन पुन्हा उलट्या बाजूने गाडी कोल्हापूरपर्यंत नेण्यास येत असे. पुणे ते कोल्हापूर हा घाटाघाटांचा (शिंदवणे घाट आणि आदर्की घाट) प्रवास करायला 12 डब्यांची गाडी सज्ज होत असे.

या शेवटल्या टप्प्यासाठी गाडीची पोझिशन अशी असे. 

कोच नं कुठून कुठे कोचचा दर्जा

1 नागपूर - कोल्हापूर लगेज + गार्ड कोच (SLR)

2 नागपूर - कोल्हापूर जनरल कोच (GS)

3 नागपूर - कोल्हापूर द्विस्तरीय शयनयान (S - 8)

4 नागपूर - कोल्हापूर प्रथम वर्ग (F - 1)

5 नागपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 7)

6 नागपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 1)

7 नागपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 2)

8 नागपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 4)

9 भुसावळ - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 5)

10 गोरखपूर - कोल्हापूर त्रिस्तरीय शयनयान (S - 6)

11 नागपूर - कोल्हापूर जनरल कोच (GS)

12 नागपूर - कोल्हापूर लगेज + गार्ड कोच (SLR)

या सगळ्या डब्यांच्या काढघालीत भुसावळ, मनमाड, दौंड आणि पुणे स्टेशन्सवर गाडी तब्बल 40 - 40 मिनीटे थांबत असे. भुसावळला पुढे भुसावळ - मनमाड व मागे भुसावळ - कोल्हापूर कोचेस जोडल्यानंतर कोचेस उघडणे, (तोपर्यंत ते कोचेस आतून बंद असत. गाडीला जोडल्यावर ते उघडत असत) प्रवाशांना आत बसण्यासाठी पुरेसा वेळ देणे; मनमाडला भुसावळ - मनमाड कोचेसमधून प्रवाशांना उतरायला वेळ देणे; पुण्याला नागपूर - पुणे कोचमधून पूर्ण प्रवासी उतरल्यानंतरच तो कोच यार्डात नेऊन टाकण्यासाठी हलविणे यासाठी इतका वेळ लागायचाच. आमची बरीचशी मित्रमंडळी मनमाड ते पुणे या प्रवासात पूर्ण झोपलेली असत. जी काही मंडळी दौंड ते पुणे प्रवासात जागी व्हायचीत ती सगळी गाडी उलट्या बाजूला धावत असलेली पाहून गोंधळात पडायची. या गाडीला दोन ठिकाणी (दौंड आणि पुणे) रिव्हर्सल असल्याने अंतिमतः नागपूरवरून निघालेली सरळ गाडी कोल्हापूरला पोहोचत असे. कोल्हापूरला पोहोचेपर्यंत आदल्या दिवशी निघालेल्या अप महाराष्ट्र एक्सप्रेसला दुस-या दिवशी कोल्हापूरवरून निघालेली डाऊन महाराष्ट्र एक्सप्रेस हातकणंगले स्टेशनवर क्रॉस होत असे. म्हणजे एका अप महाराष्ट्रला तीन डाऊन महाराष्ट्र आणि एका डाऊन महाराष्ट्रला तीन अप महाराष्ट्र एक्सप्रेस क्रॉस होत असत.

गोरखपूर - कोल्हापूर कोच हा भुसावळ स्टेशनपर्यंत गोरखपूर - मुंबई एक्सप्रेस सकाळी 9.00 च्या आसपास आणत असे. आणि त्यानंतर थेट संध्याकाळी 6.00 पर्यंत हा कोच महाराष्ट्र एक्सप्रेसची वाट बघत भुसावळला पडून राही. इतका वेळ स्लीप कोचने वाट बघण्याचा हा सुद्धा भारतीय रेल्वेतला एक नवीन विक्रम असावा. 

महाराष्ट्र एक्सप्रेसला बाकी कितीही दुय्यम वागणूक मध्य रेल्वे आणि आणि तत्कालीन पुणे ते कोल्हापूर पट्ट्यातली दक्षिण - मध्य रेल्वे देत असली तरी हे डब्यांच्या काढघालीचे विक्रम मात्र याच गाडीच्या नावावर आहेत हे नक्की. 

आज स्लीप कोचेस बंद झालेत. महाराष्ट्र एक्सप्रेसही कुठल्याही डब्यांच्या काढघालीविना 20 डब्यांसह गोंदिया ते कोल्हापूर हे अंतर आजकाल जलद कापते आहे. पण ही डब्यांची काढघाल एका रेल्वेफ़ॅनच्या स्मृतीत आणि भारतीय रेल्वेच्या रेकॉर्डबुक्समध्ये कायमची कोरल्या गेली आहे.

- आपल्या आयुष्यातल्या एकूण प्रवासापैकी 40 % प्रवास महाराष्ट्र एक्सप्रेसने केलेला (उरलेल्या प्रवासापैकी 30 % प्रवास विदर्भ एक्सप्रेस, 25 % प्रवास सेवाग्राम एक्सप्रेस आणि 5 % इतर सगळ्या एक्सप्रेस व पॅसेंजर्स मिळून केलेला); एक {एकांगी} रेल्वेफ़ॅन प्रा. वैभवीराम प्रकाश किन्हीकर.