चित्रपट वेडाचे दिवस.

बहुतेक सगळ्यांच्याच आयुष्यात कॉलेजचे दिवस फ़िल्लमवेडाचे दिवस असतात. किन्हीकरांकडे तर हे नाटक सिनेमांचे वेड परंपरागत आहे. माझे वडील, काका यांचे फ़िल्लमवेडाचे एकेक इरसाल किस्से ऐकूनच आम्ही मोठे झालो.

कराडला असताना कराडच्या चारच टॉकिज मध्ये आम्ही मित्रांनी खूप धमाल केली. भरपूर सिनेमे पाहिलेत. एकदा कॉलेजचे इलेक्शन आमचे पॅनेल हरल्यावर, हॉस्टेलला दुस-या पॅनेलची मुले राडा घालायला येणार याची कुणकुण लागताच, सगळे गावात पसार झालो होतो आणि एका दिवसात एकापाठोपाठ एक असे चार सिनेमे पाहिलेत. सगळे सिनेमे बघून रात्री बारा, साडेबाराला गावातून हॉस्टेलला चालत जाताना (शेवटची बस गावातून कॉलेज परिसराकडे रात्री अकरा वाजता असायची. त्यानंतर सेकंड शो पाहून परत जायच असेल तर विनोबा ट्रॅवल्सच्या ११ नंबरच्या बसशिवाय पर्याय नसायचा.) डोक पार भंजाळल होत्याचे स्मरते.

ही फ़िल्लमगिरी नंतरही काही वर्षे चालली. मुंबईत नोकरीनिमित्त आल्यानंतर त्यात नाटकांचीही भर पडली. सगळ्या गोष्टींचा हिशेब ठेवण्याची सवय असल्याने नाटक चित्रपटांचाही हिशेब ठेवला गेला.

लग्नानंतर, अपत्यप्राप्तीनंतर मग हा चित्रपट,नाटक बघण्याचा आवेग मंदावला. कौटुंबिक जबाबदा-या महत्वाच्या ठरू लागल्यात. पण गंमत बघा. लग्नापूर्वीचा हे चित्रपट, नाटक बघण्याचा विषय निघाला की , "लग्नानंतर बरा तुझा हा आवेग ओसरला रे ! तसही तुला आमच्यासोबत सिनेमा, नाटकाला येण्याचा कंटाळाच येतो" असे टोमणे सुपत्नी, सुकन्येकडून कडून ऐकायला मिळतात. "निमूटपणे सोसावे हेच बरे" हे नेमस्त धोरण मी अवलंबतो आणि पुढे जातो.

आमचे काही मित्र, गुरूबंधू, गुरूभगिनी मात्र चाळीशी (काही जण साठीतही) हे चित्रपटप्रेम जोपासताना दिसले की त्यांचे कौतुक करावेसे वाटते. क्वचित हेवाही वाटतो. नवीन चित्रपट लागला रे लागला की त्याचा भलाबुरा रिपोर्ट येण्याआधी टॉकीजमध्ये जाऊन बघण्याला एक अचाट धाडस आणि अफ़ाट शक्ती लागते हे मी मानत आलेलो आहे. आणि ती शक्ती माझ्यात नाही याचीही प्रांजळ कबुली देण्यात मला कसलाही कमीपणा वाटत नाही.

आज सहज जुने संदर्भ चाळताना १९९५, १९९६ आणि १९९७ च्या फ़ाईल्स मिळाल्यात. इतके सिनेमे मी बघत होतो आणि एक शब्दात त्याचे विच्छेदन करत होतो हे पाहून माझी मलाच मजा वाटली. मी पुन्हा भूतकाळात गेलो. त्या काळात नागपूर-औरंगाबाद-सातारा-कराड ते थेट गडकरी रंगमंदीर, ठाणे आणि शिवाजी मंदीर, दादर पर्यंत थिएटर्स मी पालथी घातलीत पाहून मीच अचंभित झालो. 

(बाय द वे. २०१९ मध्ये दर महिन्यात कुटुंबासह एकतरी चित्रपट टॉकीजमध्ये जाऊन बघण्याचा संकल्प सोडलाय, बरका. जानेवारीत "भाई" पाहून संकल्प पालनाला सुरूवात केलीय. फ़ेब्रुवारीत "भाई - भाग २" बघणारच आहोत. त्यानंतरच्या  त्या त्या महिन्यात निर्णय घ्यायचा ठरवलेय.)

बाकी या " Book My Show " ने चित्रपट बघण्याची सोय झाली तरी चित्रपटाची झिंग घालवली अस माझ स्पष्ट मत आहे. चित्रपट बघायला जाण्याचा बेत ठरला की मग जवळच्या टॉकीजकडे मोर्चा वळवायचा. "तिकीटे संपली तर नसतील ?, खूप गर्दी तर नसेल ? ब्लॅकने तर तिकीटे घ्यावी लागणार नाहीत ?" ह्या हुरहुरीत टॉकीजपर्यंतचे अंतर कापायचे. तिथे तिकीटांसाठी रांगेच्या पिंज-यात उभे रहायचे. त्या पिंज-यांमध्ये उभे असताना "आपण चित्रपट बघण्याचा जणू गुन्हा करतोय म्हणून गुन्ह्याआधीच जेल भोगावी लागतेय" असे फ़ीलींग यायचे, आईशप्पथ. 

त्यातून आपला नंबर आला की जेमतेम हात जाईल अशा आकाराच्या खिडकीतून (आतला "सद’गृहस्थ कधीच दिसत नसे. पण आतला गृहस्थ फ़ारसा प्रेक्षणीय पण असेल असे वाटले नाही.) पैसे आत सरकवून "चार बाल्कनी" किंवा "चार रिझर्व" अशी फ़र्माईश करत ती अतिशय पातळ रंगीबेरंगी तिकीटे फ़डकवत (प्रत्येक वर्गासाठी तिकीटाचा रंग वेगळा असे. डोअरकीपरला सहज जावे म्हणून.) लोकसभेचे तिकीट मिळवल्यागत विजयी चेहेरा करून रांगेतून बाहेर पडण्यामध्ये काय थ्रिल होत ? ते आजच्या पीढीला कळणार नाही. परवा त्या डोअरकीपर इसमाने मोबाईलवर तिकीट पाहून आत सोडले तेव्हा माझा खूप हिरमोड झाला, तुम्हाला सांगतो.

थिएटर मध्ये शिरल्यावर त्याच्या काचांमध्ये  लावलेल्या आज बघणार असलेल्या चित्रपटांची किंवा क्वचित "आगामी आकर्षण" असलेल्या चित्रपटांची जाहिरात पाहिली नाही, तर मुख्य चित्रपट बघू देत नाहीत अशी आमच्या काही काही मित्रमंडळींची ठाम समजूत होती. त्यात ते लाल भडक रंगातले "गमन" चे चमकणारे बोर्डस. प्रत्येक दारासमोर ठेवलेली अग्नीशमन यंत्रे. (ती कधी वापरून तरी बघत असतील का ? की ठेवल्याठेवल्या तशीच खराब होत असतील ? हा आम्हाला पडणारा नेहेमीचा प्रश्न.) त्यात थोड्या थोड्या अंतरावर वाळू भरून ठेवलेल्या बादल्या. ही वाळू म्हणे आग लागल्यावर आगीवर मारायला उपयोगात आणायची असते. त्यात पिंकबहाद्दरांनी मारलेल्या पानाच्या पिंका पाहून बरेच वर्षे माझी समजूत या बादल्या म्हणजे "या थुंकसंप्रदायी लोकांसाठी थुंकण्याची उत्तम सोय" असावी असाच होता.

सिनेमा बघण्याचे पूर्ण पैसे वसूल करायचे म्हणजे अगदी सुरूवातीला "विको वज्रदंती" जाहिरात किंवा "फ़िल्म्स डिव्हीजन की भेट" पाहिलाच पाहिजे हा आमचा दंडक असायचा. मग मस्त मूड बनायला सुरूवात व्हायची. चित्रपटाचे सर्टिफ़िकेट पडद्यावर झळकले की बहुतेक सगळे जाणकार "सिनेमा किती रीलचा ?" हा तपशील पटकन पाहून घ्यायचे. मला बरेच वर्षे हा तपशील नेमका कुठे असतो ? ते शोधायला लागली. आणि गंमत बघा, आता आता ते कौशल्य अंगी येत होते तेव्हढयात हा तपशील सर्टिफ़िकेटवरून गायबच झाला. आजकाल डिजीटल सिनेमांमध्ये या सर्टिफ़ेकेटसवर सरळ चित्रपटाची लांबी मिनीटांमध्येच लिहीतात राव. छे ! सगळी मजा घालवली. १८ - १९ रीलचा सिनेमा म्हणजे तीन तास की साडेतीन तास यावर दुस-या दिवशी मित्रमंडळींमध्ये चर्चा करण्यातली मजाच गेली. मग "कोणत्या थिएटरमध्ये सिनेमा कापतात ? कुठे पूर्ण दाखवतात ? पहिल्या आठवड्यात पूर्ण दाखवतात मग हळूहळू कापायला लागतात" वगैरे ख-याखोट्या गोष्टींवर गप्पा रंगायच्या. चित्रपटाची खुमारी वाढायची.

इंटरव्हलमध्ये बाहेर पडून थिएटरमधल्या कॅण्टीनचा आलुबोंडा, समोसा खाल्ला नाही तर उरलेला सिनेमा बघायला मिळत नाही अशी काहीशी आमच्या पीढीची बालपणी समजूत होती. त्यामुळे तो गरमागरम समोसा आणि त्यावर एखादा कप चहा असा आमचा बेत असे. काही शौकिन लोक पानपट्टीपण खायचे आणि थिएटरला लाल कार्पेट अंथरल्यासारखे सर्वत्र लाल रंगाचा शिडकावा करून ठेवायचे. पण चित्रपट बघून बाहेर पडल्यावर बहुतांशी लोकांचे डोके का दुखायचे ? हा एक वैद्यकशास्त्रातला गूढ प्रश्नच होता. अजूनही तो सुटलेला नाही आणि आता तशी थिएटर्सच इतिहासजमा झाल्याने तो प्रश्न तसाच अनुत्तरीत, काळाच्या पडद्याआड जाईल यात शंका नाही.

काळ बदलला. जुनी थिएटर्स इतिहासजमा झालीत. नागपुरातली नरसिंग टॉकिज जमीनदोस्त झाली आणि आमच्या बालपणाच्या खूप आठवणीही तिच्याबरोबर गाडल्या गेल्यात. एकेक जुनी थिएटर्स आपले शेवटले दिवस मोजताना पाहिली की मुंबईतली ट्राम बंद झाल्यावर ख-या मुंबईकरांना काय यातना झाल्या असतील याची थोडी कल्पना येते. अरे, सगळ्याच गोष्टी उपयुक्ततेच्या पातळीवर थोडीच तोलायच्या असतात ? पण शहरातल्या मोक्याच्या जागांना सोन्याचा भाव आला मग "या म्हाता-या टॉकिज हव्यात त्या कशाला ?" ही व्यावहारिक भावना मूळ धरू लागली. तसही व्यवहारापुढे भावनेचा पराभवच होतो हा इतिहास होता, वर्तमान आहे आणि भविष्यही राहील. असो, "कालाय तस्मै नमः" म्हणायच आणि पुढे चालायच.

टॉकिज कितीही बदलली, कितीही पॉश वगैरे झाली, तरी फ़र्स्ट डे फ़र्स्ट शो बघण्याचे आकर्षण असणारे चित्रपटवेडे जोपर्यंत आहेत आणि त्यांच्या हृदयात चित्रपटाचे प्रेम तेच आहे तोपर्यंत या व्यवसायाला मरण नाही. लोकांना स्वप्न विकण्याचा आणि स्वतःचे पैसे खर्च करून दोनतीन तास ती स्वप्ने विकत घेण्याचा हा व्यवसाय चिरायुच होईल. मग काथ्याच्या बोचणा-या खुर्चीवर बसून ही स्वप्ने बघतोय की साडेतीनशे चारशे रूपये खर्चून कापसासारख्या अलगद रिक्लायनर सीटसवर बसून स्वप्ने बघतोय याला महत्व नाही.