परिवर्तन मार्क ३ बसेस.

इ. स. २००३ मध्ये जवळपास चाळीस वर्षांनंतर पहिल्यांदा बसेसच्या डिझाईनमध्ये मोठा बदल घडवल्यानंतर, दोनच वर्षात एस. टी. ने आपले डिझाईन पुन्हा थोडे बदलले. त्याबद्दलचे लेख परिवर्तन मार्क १ आणि परिवर्तन मार्क २ इथे आणि इथे.

परिवर्तन मार्क २ नंतर अवघ्या ८-९ महिन्यांमध्ये आपल्या एस. टी. ने पुन्हा आपले डिझाईन बदलले आणि परिवर्तन मार्क ३ बसेस आल्यात. या बसेसमध्ये एस. टी. ने पुन्हा आपला परंपरागत लाल + पिवळा रंग आणला होता आणि टाटा आणि लेलॅण्ड कंपनीचे मूळ काऊल्स जसेच्या तसे बसेसना द्यायला सुरूवात केली. 

परिवर्तन मार्क १ बसेसच्या खिडक्यांच्या काचांना फ़्रेम्स नव्हत्या. अशा फ़्रेम्स नसलेल्या काचांची व्ह्यायब्रेशन्स खूप होत असणार आणि त्यांचा आवाजही भरपूर होत असणार हे एस. टी. च्या लक्षात आले असावे आणि त्यांनी काचांना फ़्रेम्स द्यायला सुरूवात केली. परिवर्तन मार्क ३ बसेसच्या खिडक्यांना ॲल्युमिनियम फ़्रेम्स होत्या पण परिवर्तन मार्क २ बसेसच्या खिडक्यांच्या फ़्रेम्सप्रमाणे त्या काळ्या रंगात रंगवलेल्या नव्हत्या. परिवर्तन मार्क ३ बसेसच्या खिडक्यांच्या काचांच्या ॲल्युमिनियम फ़्रेम्स छान दिसायच्यात. आणि दणकटही वाटायच्यात.

परिवर्तन मार्क ३ बसेसचा हा प्रयोग साधारण वर्षभर चालला. मध्यवर्ती कार्यशाळा, नागपूर ने बांधलेल्या MH - 40 / 85XX या सिरीज पासून MH - 40 / 88XX या सिरीजपर्यंत हा प्रयोग चालला. 

नंतर मात्र 2 बाय 2 आसन व्यवस्थेच्या, संपूर्ण लाल रंगातल्या परिवर्तन मार्क ४ बसेस आल्यात. परिवर्तन मार्क ४ बसेसचे हे डिझाईन मात्र पुढले १५ वर्षे चालले आणि एम. एस. बॉडीतल्या बसेस येईपर्यंत हे डिझाईन तसेच कायम राहिले.

- बसफ़ॅन प्रा. वैभवीराम प्रकाश किन्हीकर.

आडव्या बाकड्याची बस.

आज चाळीशी आणि पन्नाशीच्या पुढच्या पिढीच्या बालपणीच्या एस. टी. प्रवासाच्या आठवणींमध्ये ड्रायव्हर काकांच्या मागे असलेल्या आणि बाकीच्या प्रवाशांकडे तोंड करून असलेल्या लांबच लांब बाकड्याची आठवण प्रामुख्याने असेलच. या बाकड्यावर ड्रायव्हर काकांकडे तोंड करून गुडघे टेकून तळपाय इतर प्रवाशांच्या दिशेने करीत ड्रायव्हर काकांचे ड्रायव्हिंग कौशल्य बघत, येणारा ट्रॅफ़िक बघत प्रवास करण्याचे अनेक सफ़ल, असफ़ल प्रयत्न आपण सगळ्यांनी केले असतीलच. सगळ्या बाळगोपाळांना त्या बाकड्याचे एक आकर्षण असायचेच.

पण परिवर्तन मार्क १ बसेस पासून एकाच बाजूला (प्रवासाच्या दिशेला असलेल्या) तोंड असलेली आसने आलीत आणि ही मजा हरवली. त्यापूर्वी असलेल्या उलट बाजूचा आडवा बाकडा असलेल्या शेवटल्या बसपैकी एका बसचे हे नॉस्टॅल्जिक प्रकाशचित्र.

या बसचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे मंगळवेढा डेपोची बस सांगोला ते अकलूज या ऑर्डिनरी सेवेसाठी वापरल्या जात होती. हे म्हणजे "आयजीच्या जिवावर बायजी उदार" सारखे झाले. 

सांगोला बस स्थानक दिनांक १५/११/२०१४.

तत्पूर्वी बरीच वर्षे एस. टी. ने खालीवर होणा-या खिडक्या आणि बसच्या मागे असलेल्या प्रवासी दार असलेल्या बसेस चालवल्यात.

साधारण १९९५ च्या आसपास बसचे दार मागून पुढे आले. मला वाटते मध्यवर्ती कार्यशाळा, नागपूरची MH - 31 / N 9251 ही याप्रकारातली पहिली बस होती.

नंतर मग काही गाड्यांनंतरच खाली - वर होणा-या (Drop Down) खिडक्यांच्या जागी पुढे मागे सरकवणा-या (Sliding) खिडक्या आल्यात. त्याच ह्या गाड्या.

मग परिवर्तन मार्क १ व परिवर्तन मार्क २ गाड्या आल्यात. 

त्यानंतर परिवर्तन मार्क ३ आणि परिवर्तन मार्क ४ गाड्या आल्यात.

त्यानंतर माइल्ड स्टील ची बांधणी असलेल्या BS 4 एंजिनच्या गाड्या आल्यात. जुन्या (परिवर्तन मार्क ४) गाड्यांची जुनी ॲल्युमिनीयम बस बॉडी बदलून नवी माइल्ड स्टील बॉडी बांधण्याचा उपक्रम सुरू झाला.

याच गाड्यांमध्ये जुन्या डिझाईनची उंच गाडीचे डिझाइन बदलून थोडी ठेंगणी गाडी बांधणे सुरू झाले.

त्यानंतर आली ती म्हणजे सध्याची BS 6 डिझाइनची नव्या बांधणीची गाडी.

यापूर्वी परिवर्तन मार्क १ आणि मार्क २ वर लिहीलेय. इतर सगळ्या टप्प्यांवर या वर्षाअखेर किंवा पुढल्या वर्षाच्या सुरूवातीला सविस्तर लिहीण्याचा मनोदय आहे.

- एस. टी. चा इतिहासप्रेमी, प्रा. वैभवीराम प्रकाश किन्हीकर.

परिवर्तन मार्क १

 २००३ च्या सुमारास आपल्या एस. टी. ने त्यांच्या साध्या गाड्यांच्या ताफ़्यात मोठ्ठा बदल करण्याचे ठरविले. आणि त्याप्रमाणे पहिली प्रोटोटाईप बस दापोडी कार्यशाळेत बांधल्या गेली. बसेसमधल्या संरचनेच्या परिवर्तनाचा हा पहिली मोठा प्रयत्न होता. तत्पूर्वी २००० मध्ये बसेसचे मागचे दार पुढे आणून बसच्या वरखाली होणा-या (dropping down) खिडक्यांऐवजी पुढेमागे होणा-या (sliding) खिडक्या आणल्या होत्या. पण जवळपास ४० - ४५  वर्षे तशाच असणा-या बसच्या संरचनेतले पहिले परिवर्तन या बसेसने आणले होते. म्हणून त्या बसेसपासून साध्या बसेसना (निम आराम नसलेल्या) परिवर्तन म्हणण्याची सुरूवात झाली.

एस. टी. महामंडळाच्या तिन्ही कार्यशाळांनी अशा प्रकारच्या बसेसची बांधणी सुरू केली. 

मध्यवर्ती कार्यशाळा दापोडीने  MH - 12 / AU 90XX  व AU 91XX सिरीजमध्ये

मध्यवर्ती कार्यशाळा औरंगाबादने MH - 20 / D 64XX व D 65XX  सिरीजमध्ये

मध्यवर्ती कार्यशाळा नागपूरने MH - 31 / AP 95XX व AP 96XX सिरीजमध्ये

दापोडी कार्यशाळेची MH - 12 / AU 9194. अम. दर्यापूर आगार.

१. तोवर प्रवासी विभागात असलेल्या १० ते ११ छोट्या खिडक्यांऐवजी ६ मोठ्या खिडक्या या परिवर्तनात आल्यात. पूर्वी जवळपास प्रत्येक एका बाजूच्या एका आसन रांगेला एक खिडकी मिळायची आता दोन आसन रांगांमध्ये एक सामायिक खिडकी आली. (प्रवाशांच्या भांडणांना निमंत्रण)

२. बसेसची रंगसंगती बदलल्या गेली. लाल + पिवळ्या रंगांऐवजी निळा + हिरवा ही नेत्रसुखद रंगसंगती आली. पण नंतर महामंडळाने जुनीच रंगसंगती (लाल + पिवळा) आणण्याचा निर्णय घेतला. कारण पहिल्यांदा गाड्या जेव्हा पुन्हा RTO पासिंगसाठी रंगवायला आपापल्या विभागीय कार्यशाळाममध्ये गेल्यात तेव्हा त्या पुन्हा जुनाच साज घेऊन आल्यात. काही काही गाड्या मात्र नमुना रंगसंगती म्हणून महामंडळाने निळ्या + हिरव्या रंगातच जपून ठेवलेल्या होत्या.

पुन्हा लाल + पिवळ्या रंगसंगतीत रंगवलेली परिवर्तन मार्क १

३. चालकाच्या केबिनला पाठ लावून प्रवाशांकडे तोंड करून बसणारा तो ६ आसनी लांबच लांब बाक जाऊन आता नवीन आसनव्यवस्थेत सगळी आसने प्रवासाच्या दिशेलाच तोंड करून असणारी झाली होती.

४. परिवर्तन गाडीतली आसनव्यवस्था जरी जुन्या आसनव्यवस्थेप्रमाणेच ३ बाय २ असली तरी आसनामध्ये वापरल्या जाणा-या PU Foam मध्ये बदल झाला होता. प्रवाशांना अधिक आरामदायी आसने देण्याचा हा महामंडळाचा प्रयत्न होता.

५. बसच्या पुढील बाजूला असलेल्या दोन्ही आरशांसाठी (rear view mirrors) साठी खाजगी गाड्यांसारख्या दोन मोठ्या लोखंडी कांबी देऊन त्यावर मोठे आरसे दिलेले होते. तत्पूर्वी हे आरसे (rear view mirrors) छोट्याशा आकाराचे असायचे आणि चालकाच्या बाजूच्या दाराला अगदी लागूनच असायचेत.

६. बसेसच्या मागील बाजूला छताला पुढील बाजूप्रमाणे गोलाकार वळण देण्यात आलेले होते. यापूर्वी असे गोलाकार छत १९७० च्या दशकातल्या बसेसना असायचे.

                                 पाठीमागील छताला गोलाकार आकार असलेली परिवर्तन मार्क - १

७. या बसेसची नंबरप्लेट त्यापूर्वीच्या निम आराम गाड्यांना असायची तशी मधोमध आणल्या गेली होती.

८. मागील बाजूस निम आराम गाड्यांप्रमाणे मोठ्या काचेच्या खिडक्या देण्यात आल्या होत्या. जुन्या मॉडेल्समध्ये त्या ठिकाणी एकच मध्यम आकाराची संकटकालीन खिडकी असायची. आता बसच्या आतील अधिक चांगल्या प्रकाशयोजनेसाठी मोठ्ठ्या खिडक्या आल्या होत्या.

या बसेस प्रवाशांच्या पसंतीस उतरल्यात आणि नंतर मग एस. टी. महामंडळाने त्यात अधिकाधिक बदल करून परिवर्तन मार्क - २ (पूर्ण लाल रंगातली आणि समोरचा काऊल बदललेली), परिवर्तन मार्क - ३ (लाल + पिवळी, ३ बाय २ पण समोरचा काऊल नेहमीप्रमाणे असणारी), परिवर्तन मार्क - ४ (पूर्ण लाल आणि २ बाय २ आसनव्यवस्था असलेली) या बसेस आणल्यात. 

या परिवर्तनाची सुरूवात करणारी ही परिवर्तन मार्क - १

- बसफ़ॅन प्रा. राम प्रकाश किन्हीकर.