पाहता पाहता झालेले पण न दिसलेले सामाजिक बदल

ब-याच दिवसांपासून काही लेखन इथे घडले नाही. खरतर या विषयावर भाग १, भाग २ अशी लेखमाला लिहीणे भाग आहे. पण तूर्तास आज एकाच विषयाचा विचार करूयात.

आजकाल कुठल्याही महाविद्यालयीन किंवा इतर समारंभाला सुरूवात झाली आणि निवेदक किंवा वक्ता बोलायला उभा राहिला की पहिल्यांदा " Good Morning / Afternoon / Evening " वगैरे म्हणतो. श्रोत्यांचा पहिला प्रतिसाद थोडा जरी हळू आवाजात असला तरी उगाच नाटकीपणाने " I can not hear you " वगैरे म्हणून पुन्हा एकदा " Good Morning / Afternoon / Evening " वगैरे म्हणतो. मग श्रोते मंडळी लाजेकाजेस्तव थोडा चांगला रिस्पॉन्स देतात. तरीही काही निर्ढावलेले वक्ते / निवेदक पुन्हा एकदा श्रोत्यांना "जेवले नाहीत का ? ब्रेकफ़ास्ट केला नाही का ?" वगैरे प्रश्न विचारून पुन्हा जोरात " Good Morning / Afternoon / Evening " असा रिप्लाय द्यायला लावतात. आणि कार्यक्रम सुरू होतो. 

या गेल्या १० वर्षांतच आलेल्या आणि हळूहळू दृढ होऊ पहाणा-या प्रथेचा मी गांभीर्याने विचार केला. भारतीय सभाशास्त्राच्या नियमांविरोधात ही सगळी प्रथा आहे हे माझ्या लक्षात आले. भारतीय सभाशास्त्रानुसार एकदा सभा सुरू झाली की वक्त्याचे शब्द लक्षपूर्वक ऐकायचे असतात. वक्त्याने बोलायला सुरूवात केल्यानंतर तो वक्ता आणि श्रोते यांच्या मधून कुणीही, कितीही महत्वाच्या व्यक्तीने, जाऊ नये असा संकेत असतो. तो सभेचा विक्षेप मानला जातो. तिथे " Monologue "च असतो. " Dialogue " नसतो. जर श्रोत्यांना काही प्रश्न असलेच तर भाषणाशेवटी खंडन मंडनाचे चर्चासत्र ठेवायचे असते. थोडक्यात वक्त्याने " Good Morning " वगैरे म्हटल्यानंतर चाबरेपणाने त्याला उत्तर देणे आपल्या संस्कृतीत बसतच नाही. म्हणून तर श्रोते पहिल्या प्रथम बुजरेपणाने काहीही उत्तर देत नाहीत. अहो, पिढ्यानुपिढ्यांचे संस्कार रक्तात असतात आणि प्रतिक्षिप्त क्रियेसारखे व्यक्त होतात.

मग गेल्या काही वर्षात ही प्रथा आली कुठून ? याच्या विचारात मला माझे उत्तर सापडले. मधल्या काही वर्षात अमेरीकन संस्कृतीसारख्या आपल्या इथेही " Multi Level Marketing (MLM)" कंपन्या बोकाळलेल्या होत्या. मी सुद्धा मुंबईत असताना मित्रांच्या आग्रहाखातर एक दोन अशा गळेपडू सभांना हजेरी लावून आलो. (स्वतःचे नुकसान मात्र पैशाचेही होऊ दिले नाही. अनेक आग्रहानंतरही एक पैसा न गुंतवणा-या अनेक गि-हाइकांपैकी मी एक असायचो. मग माझ्या अशा "MLM" मित्रांनीही माझा नाद सोडला.) त्या सभांमध्ये असले गिमीकल प्रकार वक्त्यांकडून, निवेदकांकडून नेहेमी व्हायचेत.

आता " पाश्चात्य ते सगळ आदर्श " या आपल्या विचारसरणीमधे आपण ही प्रथापण स्वीकारलीय. पहाता पहाता आपल्यामध्ये चंचूप्रवेश झालेला पण न दिसलेला हा एक निरर्थक सामाजिक बदल.