मी एक प्रवासी पक्षी,: April 2020

आम्हा रेल्वेवेड्यांसाठी कुठल्याही रेल्वेगाडीचा प्रवास तितकाच महत्वाचा पण त्यातल्या त्यात चिमुकल्या नॅरो गेज रेल्वेचा प्रवास म्हटला की प्रत्येक रेल्वे फ़ॅन हळवा होऊन जातो. ब्रिटीशांनी बांधलेल्या या छोट्या छोट्या मार्गावरच्या चिमुकल्या गाड्या गेज एकीकरणाच्या काळात एकापाठोपाठ एक नामशेष होत चाललेल्या आहेत. एकेक नॅरो गेज लाईन बंद झाली की आम्हा रेल्वेफ़ॅन्सना एकेका प्रेयसीने नकार कळवल्याचे दु:ख होत असते, काय सांगू ?

नागपूर विभागात असलेल्या नागपूर - छिंदवाडा - जबलपूर मार्गाचे गेज परिवर्तन झाले. इतवारी - नागभीड हा मार्गही २५ नोव्हेंबर २०१९ पासून गेज परिवर्तनाकरिता बंद होणार ही अधिकृत वार्ता ऐकली (यापूर्वी अनेकदा याबाबत अनेक अफ़वा कानी यायच्या आणि विरून जायच्यात.) आणि या मार्गावर एकदा तरी प्रवास करण्यासाठी जीव तडफ़डू लागला. आमच्या रेल्वेफ़ॅन गटातले चेन्नई, बंगलोर, मुंबईचे फ़ॅन्स या सहलीचे नियोजन करीत असल्याच्या वार्ता कानी येऊ लागल्यात आणि आम्ही नागपूरकर रेल्वे फ़ॅन्सही सज्ज झालोत.

मी, श्रीवर्धन केकतपुरे आणि चेतन पुराणिक या आमच्या त्रिकुटाने बेत केला खरा पण श्रीवर्धनची परीक्षा तोंडावर असल्याने त्याने आदल्या दिवशी त्याचा नकार कळवला. पण मी आणि चेतन, आम्हा दोघांचाही दृढनिश्चय असल्याने आमचे मनसुबे अढळ होते.

सकाळी ६.१० ला निघणा-या नागपूर - नागभीड पॅसेंजर गाडीने निघून ८.०० वाजता ५१ किमी अंतरावरील उमरेडला पोहोचणे आणि तिथून परतीचे तिकीट काढून ८.१० ला निघणा-या नागभीड - नागपूर पॅसेंजरने नागपूरला १०.३० ला पोहोचणे असा सुटसुटीत आणि संपूर्ण रविवारची सुट्टी वाया जाऊ न देणारा बेत आम्ही आखला. नागपूर ते नागभीड ते परत नागपूर या प्रवासात संपूर्ण रविवार गेला असता आणि आम्हा दोघांनाही ते शक्य नव्हते.

रविवार, १७/११/२०१९

रात्रभर औत्सुक्यामुळे झोप अशी लागलीच नाही. पहाटे ४ ला उठलो आणि लगेच आवरून बरोबर पाच वाजता घराबाहेर पडलो. वाटेत चेतनला घेतले आणि साधारण पावणेसहाच्या सुमारास माझ्या घरापासून शहराच्या अगदी विरूद्ध बाजूला असलेल्या इतवारी स्टेशनवर पोहोचलो. गाडी पार्किंगला जागा वगैरे मिळून तिकीट खिडकीपाशी गेलो तर ही गर्दी. मग थोडा वेळ हातातल्या युटीएस ऍपवरून तिकीट काढण्याची झटापट. वेळ अशावेळी मोठा भराभर पुढे सरकत जातो, अगदी कळत नाही. शेवटी गाडी सुटायला दोन मिनीटे कमी असताना चेतन म्हणाला, "सर गाडीत आत गेल्यावर काढूयात तिकीट. चला आता. गाडीच्या सुरूवातीच्या शिट्ट्या झाल्यातही."

मग काय इतवारी स्टेशनच्या प्लॅटफ़ॉर्म ६ वरून जिना चढून प्लॅटफ़ॉर्म १ वर उभ्या असलेल्या गाडीकडे धाव घेतली. प्लॅटफ़ॉर्म १ वर जिन्यापासून गाडी किमान १०० मीटर तरी दूर उभी होती आणि आम्ही जिना उतरत असतानाच ती हलली. चेतनने त्यादिवशी अगदी उसेन बोल्टचा अवतार धारण केला आणि वेग घेण्यापूर्वी तो गार्डाच्या डब्यापर्यंत पोहोचला सुद्धा. मी माझ्या मानाने धावतच होतो पण गार्ड साहेबांनी चेतनच्या या प्रयत्नांना दाद म्हणून त्यांच्या जवळील वॉकी टॉकीवरून एंजिनपर्यंत संदेश पाठवला होता आणि गाडी वेग घेत असताना पुन्हा दोन मिनीटांसाठी थांबली. आम्ही गार्डाजवळील डब्यात प्रवेशकर्ते झालोत.

आत तिकीट चेकर भाऊंना आपबीती सांगून त्यांच्याकडून तिकीट घेतले. तिकीटदर १५ रूपये फ़क्त. १५ रूपयात एक्कावन्न किलोमीटरचा प्रवास, दोन तासांचा, आणि तो सुद्धा विदर्भातल्या गर्द वनराईच्या मार्गावरून. एका रेल्वेफ़ॅनला, निसर्गवेड्याला आणखी काय हव असत ?

नॅरो गेजचा सर्वसाधारण डबा होता. द.पू.म. रेल्वे तशीही रेल्वे डब्ब्यांच्या नीट्नेटकेपणाबद्द्ल प्रसिद्ध नाहीच. त्या लौकिकाला जागणारा हा डब्बा. रविवार असल्याने रोजच्या जाणा-या येणा-यांची गर्दी नव्हती. डब्ब्य़ात बसायला जागा होती पण आम्हालाच बसून प्रवास करायचा नव्हता. नॅरो गेज रेल्वे डब्ब्यातला हा माझ्या जाणत्या वयातला पहिलाच प्रवास होता. त्या डब्ब्याची वैशिष्ट्ये न्हाहाळण्यात बराच वेळ गेला.

२००७ मध्ये बनलेला हा साधारण वर्गाचा डबा.

रेल्वेच्या कोच क्रमांकाविषयी अधिक आणि अत्यंत विश्वसनीय माहितीसाठी इथे क्लिक करा.

बसण्यासाठी १ ते ३८ आसने. त्यातल्या त्यात १ आणि ३८ क्रमांकाची आसने अगदी एवंगुणविशिष्ट होती. पुढे जागा मिळाल्यावर आम्ही तिथे बसून आपली हौस भागवून घेतली. आणि बैठक व्यवस्था समजावणारा व्हिडीयोपण काढला.

दाराआडचे हे विशेष आसन. दोन्ही दाराआडची ही १ आणि ३८ क्रमांकाची आसने. त्यावर बसलेल्या प्रवाशाचा आम्हाला हेवा वाटत होता. मस्त राजेशाही एकटी सीट. खिडकी. अजून काय पाहिजे ?

दोनच मिनीटे जास्त थांबलेली गाडी तांबड फ़ुटत असतानाच सुटली आणि तिने वेगही पकडला. ब्रॉड गेज मार्ग भंडारा - गोंदिया - रायपूर मार्गे हावड्याकडे जाण्यासाठी वेगळ्या दिशेकडे वळताना.

हळूहळू जात जात गाडी १० मिनीटांनी नागपूरचेच एक उपनगर असलेल्या भांडेवाडी इथे थांबली. हा मार्ग एकेरी तर आहेच पण इथली सगळी स्टेशनेही हॉल्ट स्टेशन्स टाईपची एकेकच रेल्वे मार्ग असलेली आहेत. लूप लाइन्स फ़क्त कुही, उमरेड आणि भिवापूरला आहेत. म्हणजे दोन गाड्यांचे क्रॉसिंग फ़क्त या तीनच स्टेशनांवर होऊ शकेल. म्हणून ही रेल्वे अगदी लोकल सारखी वक्तशीर धावते. एका गाडीला उशीर म्हणजे या मार्गावरचे दिवसभराचे वेळापत्रक कोलमडणे असा सरळ हिशेब आहे.

भांडेवाडीत बरीच मंडळी या लेकुरवाळ्या गाडीत बसलीत आणि मुंबईच्या लोकलगाड्यांप्रमाणे अगदी काही सेकंद थांबून गाडी पुढल्या प्रवासासाठी मार्गस्थ झाली.

भांडेवाडी सोडल्यानंतर गाडीने नॅरो गेजच्या मानाने चांगलाच वेग पकडला. बोच-या थंडीतही आम्ही दोघेही दारात उभे राहून या प्रवासाची मजा लुटत होतो.

सूर्योदय रोजच होतो. पण भणाणणा-या थंड वा-यात, रेल्वेच्या सोबतीने सूर्योदय बघण्याची मजा वेगळीच.

खरीप पिकांचा हंगाम आटोपत आलाय. गाडी हळूहळू शेतकी विभाग सोडून जंगलभागाच्या दिशेने प्रवास करतेय. नुसता थरार.

२०१९ ला गांधीजींची १५० वी जयंती राष्ट्राने साजरी केलीय. भारतीय रेल्वेच्या डब्ब्यांवरही या घटनेची नोंद घेणारे स्टीकर.

मोदीजी आल्यापासून भारतीय रेल्वेच्या कोचेसवर अभिमानाने मिरविणारा हा भारतीय तिरंगा.

चिमुकल्या स्टेशनचा चिमुकला प्रवासी निवारा. How Romantic !

आणखी एक चिमुकले स्टेशन. इतके चिमुकले की ही १० डब्ब्यांची गाडी त्याच्या प्लॅटफ़ॉर्मवरून ओसंडून बाहेर पर्यंत गेलीय. अगदी स्टेशनला लागून असलेले रस्तामार्गावरचे फ़ाटकही तिच्या तात्पुरत्या अतिक्रमणात आलेय.

सकाळी ७.२० च्या सुमारास पहिल्या मोठ्या स्टेशनवर, कुही ला आम्ही पोहोचलो. खाली उतरून रेल्वे फ़ॅनिंग झाले. सोबत कॅमे-याशिवाय आणि पाठीवरच्या सॅकशिवाय काहीच नव्हते. त्यामुळे या गाडीच्या कुठल्याही डब्ब्यातून यापुढे प्रवास केला तर चालणार होते. तसे कुही ला बराच मोठा थांबा असल्याने गार्डदादा उतरले. त्यांनी आम्हाला चहाला चलण्याविषयी सांगितले. लोको पायलट दादाही उतरले होते. सगळी मंडळी चहा, समोस्यात गुंतल्याचे बघून आम्ही आमचे रेल्वे फ़ॅनिंग करून घेतले. परतताना गाडी कुहीला थांबेल तेव्हा समोश्यांवर ताव मारण्याचे ठरविले.

P - Passenger train coach (X for Express train coach.) MIB is Motibagh workshop as base maintenance depot for this coach. (R - Raipur, DURG - Durg, BSP - Bilaspur, PUI - Puri. This marking system is observed by me since 1980 s on SE railway.)

हे आमच्या गाडीला लागलेले तिरंगी रंगातले एंजिन. या एंजिनांच्या वर्गात 201 च्या पुढे ZDM 4 आणि 200 च्या आधीची एंजिने ZDM 2 या वर्गात येतात ही माहितीही लोको पायलट दादांकडून मिळाली. आता ८ दिवसांनी ही एंजिने या भागाचा कायमचा निरोप घेतील ही दु:खदायक भावना मनात होती.

कुही रेल्वे यार्डात केलेले मनसोक्त रेल्वे फ़ॅनिंग.

कुही. समुद्रसपाटीपासून उंची २६९.२६६ मीटर.

कुही ते इतवारी (सर्वात जवळचे स्टेशन.) अंतर ३१ किमी.

निवांत कुही स्टेशन.

रेल्वे येण्याजाण्याची वर्दी देणारी घंटा आणि त्यामागे असलेली Signalling and interlocking करणारी विशिष्ट यंत्रणा.

Signalling and interlocking करणारी विशिष्ट यंत्रणा.

Departure from Kuhi.

Lower quadrant semaphore signals

प्रवासात भेटलेला एक मस्तमौला सहप्रवासी.

Lower quadrant semaphore signals. It will soon be history.

Speed Limit 15 kmph.

उमरेड स्टेशनात शिरताना गाडी. ५१ किमी अंतर २ तास १ मिनीटांत कापून आमचा प्रवास संपतोय.

उमरेड स्टेशनवरचे वेळापत्रक. आता हा इतिहास झालाय. आमचे भाग्य की हा इतिहास होण्यापूर्वी आम्ही अनुभव घेतला.

उमरेडला उतरलोत आणि चेतन पुन्हा चपळाईने परतीची तिकीटे काढण्यासाठी धावला.

उमरेड स्टेशनवरील तिकीटदर फ़लक.

आमचे परतीचे तिकीट.

उमरेड स्टेशनवरील Signalling & interlocking यंत्रणेचा चिमुकला टॉवर.

उमरेड स्टेशनवरचा एकुलता एक फ़लाट. बाजूच्या लूप लाईनवर आम्हाला उमरेडपर्यंत घेऊन आलेली गाडी.

The loco that brought our passenger. Loco in Long Hood Front mode.

उमरेड. समुद्रसपाटीपासून उंची २८९.२८ मीटर.

एंजिनाला थांबवण्याची सूचना.

आम्हाला परत घेऊन जाणारी पॅसेंजर उमरेड स्थानकात येताना. उमरेड्पर्यंत तिरंगा रंगातल्या २१० नंबरच्या एंजिनाने आणले. परतताना राजधानी रंगातल्या २०१ नंबरचे एंजिन घेऊन जाणार.

आजुबाजूच्या रूळांवर उभ्या असलेल्या अप आणि डाऊन पॅसेंजर गाड्या.

LV - Last Van. A customary attachment for all Indian Railways trains.

Ultra Low angle shot.

उमरेड स्टेशनवरील शांतता. गाडी सुटण्याची वेळ जवळ आलीय.

आमचा उमरेड - नागपूर हा परतीचा प्रवास सुरू झालाय.

उमरेड यार्डाचा निरोप. अखेरचे दर्शन.

परततानाचा कोच. २००६ मधे बांधल्या गेलेला जनरल कोच.

ही चिमुकली वाट दूर जाते.

प्रवासाची मजा

पुन्हा एक चिमुकले स्टेशन. त्यातली बाकडी. तिथला फ़लाट, सगळेच लोभसवाणे.

दोन डब्ब्यांमधले कपलिंग. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे याप्रकारचे कपलिंग ब्रॉड गेज गाड्यांमध्ये अलिकडच्या काळात आलेय. मीटर गेज आणि नॅरो गेज मध्ये हे फ़ार पूर्वीपासून अस्तित्वात आहे.