भारतीय रेल्वे्मधल्या डब्यांची रंगसंगती : एक निराळा विचार

निळ्या रंगातली "राॅयल ब्लू" ही रंगछटा आपल्या नावाप्रमाणेच राजेशाही ऐश्वर्याचे प्रतिक आहे असे मला मनापासून वाटते आणि म्हणूनच भारतीय रेल्वेच्या "राजधानी" दर्जाच्या सुपर डिलक्स गाड्यांना ही राॅयल ब्लू छटा भारतीय रेल्वेने वापरायला हवी होती हे माझे प्रामाणिक मत आहे.

लाल, पिवळा यासारखे उष्ण रंग हे जोश, वेग दर्शवतात. ही लाल + पिवळी रंगसंगती भारतीय रेल्वेने शताब्दी, वंदे भारत सारख्या अतिजलद गाड्यांसाठी वापरायला हवी होती. पण रेल्वेने अगदी उलट केलेय. निळा रंग शताब्दीला ,पांढरा + निळा रंग वंदे भारत एक्सप्रेसला आणि लाल + पिवळा रंग मात्र राजधानीला दिलाय.(राजधानीच्या जुन्या ICF रेक्सना ही लाल + पिवळी / क्रीम रंगसंगती होती. आजकाल सगळ्यांनाच एकसुरी लाल + राखाडी LHB रंगसंगतीचे डबे मिळतात. खरेतर LHB कोचेसचा मूळ रंग निळा + राखाडी असाच होता. मुंबई - गोरखपूर एक्सप्रेसचे १० वर्षांपूर्वीचे LHB डबे याची साक्ष देतील. पण आता सगळे डबे एकजात एकाच रंगातले. )

मध्येच ममताबाईंनी आपल्या विक्षिप्त स्वभावासारखे विक्षिप्त रंगसंगतीतले डबे दुरांतो गाड्यांसाठी आणलेले होते. त्यात सौंदर्यदृष्टी काय होती ? हे कळणार्‍यांना उद्या "भिंत पिवळी पडली" हे सुध्दा एक सौंदर्यवाचक विधान आहे हे पटेल. (Ref: पु. ल. देशपांडे)

आताही महाराष्ट्राचा मानबिंदू असलेल्या "डेक्कन क्वीन" एक्सप्रेससाठी खूप विचारमंथन करून, प्रवाशांची मते वगैरे मागवून(आणि त्यांच्याकडे साफ दुर्लक्ष करून) प्रवाशांची आवड जाणून घेऊन (किंवा जाणून घेतल्याचे यशस्वी नाटक करून) एका राष्ट्रीय दर्जाच्या संस्थेकडून भारतीय रेल्वेनी डेक्कन क्वीनची जी हिरवी + लाल + पिवळी रंगसंगती निश्चित केलेली आहे ती सौंदर्यदृष्ट्या किती भयाण आहे हे आपल्याला खालील फोटोवरून कळेलच.

रेल्वेने जबलपूर स्थानकावर एका जुन्या डब्याला उपहारगृहात बदलून ठेवलेले आहे. (हा असा प्रयोग छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस मुंबई येथेने केलेला आहे पण तिथे मात्र इतकी उठावदार संगसंगती नाही.) जबलपूर इथल्या कोचची रंगसंगती ही "राॅयल ब्लू" आणि त्यावर पिवळे / सोनेरी (Yellow Ochre) पट्टे ही किती डौलदार वाटतेय ते बघा. हीच रंगसंगती डेक्कन क्वीनसाठी किंवा इतर प्रतिष्ठित गाड्यांसाठी वापरायला हवी होती हे माझे प्रामाणिक मत आहे.

- National Institute of Design मध्ये शिकलो नाही तरी ड्राॅइंगच्या एलिमेंटरी आणि इंटरमिजिएट परीक्षा पास केलेला आणि त्यादरम्यान रंगांची ओळख व चांगली / वाईट्ट रंगसंगती मनात पक्की केलेला सौंदर्यद्रष्ट्रा राम प्रकाश किन्हीकर. 

भारतीय रेल्वेचा "रंग माझा वेगळा".

 भारतीय रेल्वे ने ७० - ८० च्या दशकात वेगवेगळ्या सर्वसामान्य गाड्यांसाठीही वेगवेगळ्या रंगसंगतीचे डबे आणले होते.

वाराणसी - चेन्नई गंगा कावेरी एक्सप्रेस साठी जांभळा + केशरी.

आंध्रप्रदेश, तामिळनाडू, कर्नाटक एक्सप्रेससाठी लाल / केशरी + क्रीम.

काही काळ सेवाग्राम एक्सप्रेसला सुध्दा निळ्या + क्रीम रंगांचे डबे बालपणी बघितल्याचे आठवते.

नंतर नंतर ही कल्पना बारगळली. सर्वसामान्य गाड्यांना मातकट लाल (rust Red), मग निळा + आकाशी आणि आता LHB कोचेसना लाल + क्रीम अशी एकसारखी रंगसंगती असते.

विशेष रंगसंगती ही विशेष गाड्यांची मक्तेदारी झाली आहे.

दुरांतो एक्सप्रेस गाड्यांना ममता बॅनर्जींच्या abstract चित्रांसारखीच abstract रंगसंगती. एखाद्या लहान मुलाने रंगपेटी हातात आल्यावर मुक्तपणे उधळलेले हिरवा पिवळा निळा रंग जसे दिसतील तसे.

हमसफर गाड्यांना निळसर झाक असलेली रंगसंगती.

शताब्दी गाड्यांना निळ्या आणि क्रीम रंगातली रंगसंगती.

त्यात लालूप्रसाद यादवांनी सुरू केलेल्या गरीब रथ गाड्यांची रंगसंगती हिरवा आणि मधे खिडक्यांजवळ पिवळा पट्टा अशी होती. (आपल्या पक्षाच्या झेंड्यांचे रंग आपल्या कल्पनेतल्या गाडीला देण्याचे त्यांचे कसब वाखाणण्याजोगेच आहे.)

दि. १८/०२/२००९ रोजी नागपूरवरून गणपतीपुळ्याला जाण्यासाठी विदर्भ एक्सप्रेसमधे बसताना हे एक सुंदर दृश्य दिसले आणि कॅमेर्‍यात कैद केले.

नागपूर यार्डात उभा असलेला नागपूर - पुणे गरीब रथचा डबा आणि त्या डब्याच्या बरोबर विरूध्द रंगसंगतीतले इटारसी शेडचे शंटिंग एंजिन. दुर्मिळ दृश्य.

नुकतेच नागपूर यार्डाचे संपूर्ण विद्युतीकरण झालेय. आता शंटिंगसाठीही डिझेल एंजिनांची गरज लागणार नाही. हे एंजिन त्याच्या मूळगावी, इटारसीला, परत गेलेसुध्दा असेल.

बाकी एंजिनांची विविध रंगसंगती हा पॅसेंजर कोचेसच्या निरनिराळ्या रंगसंगतींइतकाच आकर्षणाचा विषय आहे. जुन्याकाळच्या कोळसा एंजिनांपासून ते आजकालच्या गुंटकल / गुट्टी शेडच्या किंगफिशर पक्षासारख्या रंगसंगतीपर्यंत ते तेजस एक्सप्रेस गाड्यांसाठीच्या विशेष एंजिनांच्या रंगसंगतीपर्यंत. तो एका वेगळ्या लेखाचाच विषय आहे.

एका रंगतीचा डबा आणि त्याच्या अगदी विरूध्द रंगसंगतीचे एंजिन हा एक दुर्मिळ योग कॅमेर्‍यात कैद झाला आणि १२ वर्षांनी का होईना आपणा सगळ्यांसमोर सादर झाला.

- रेल्वेच्या अगणित रंगांमधे रंगून गेलेला रेल्वेफॅन राम किन्हीकर.

MSRTC in different liveries. Imagination - 4.

"Duronto" was an idea introduced by Mamta Banerjee in her rail budget in 2009 when she was Railway Minister.

This service was aimed at providing non stop superfast service between two stations.

All Duronto express trains have a distinct livery. Though Indian Railways have started mixing Duronto livery with Rajdhani livery coaches.

Here is an attempt to imagine MSRTC buses in different liveries.

Fourth in the series is Duronto livery.

Other experiments following soon. Stay tuned.

Drawing credit to my daughter, Mrunmayi.

MSRTC in different liveries. Imagination - 3.

Central Railway had this livery for its prestigious train, " Deccan Queen" and later adopted this livery for all its daytime running trains like Indrayani Express, Hutatma Express, Deccan Express, Sinhagad Express. Even Taj express running between New Delhi and Agra had this liveried coaches.

Attempt to draw an old Ashok Leyland bus in Deccan Queen livery.

More such attempts will follow.

Drawing credit to my daughter, Mrunmayi

MSRTC in different liveries. Imagination - 2.

"Garib Rath" was a novel idea introduced by Lalu Prasad Yadav in his rail budget in 2005 when he was Railway Minister.

This service was aimed at providing no frills (bed rolls) comfortable air conditioned travel for Indian middle class who were ready to spend a little bit more than sleeper class to experience noiseless and dustless travel. The fares for Garib Rath trains were about 2/3 rd of that of AC three tier class.

All Garib Raths were a grand success. They had a distinct Green + Yellow livery. (Matching to LP Yadav's party, RJD, flag). Though the first Garib Rath between Amritsar and Saharsa had conventional IR (rust red) livery.

Here is an attempt to imagine MSRTC buses in different liveries. Second in the series is Garib Rath livery.

Other experiments will follow soon. Stay tuned.

Drawing credit to my daughter, Mrunmayi.