नागपूर शहरातली शहर बस वाहतूक : इतिहास व सद्यस्थिती भाग १

 नागपूर शहरातली शहर बस वाहतूक : इतिहास व सद्यस्थिती भाग १

१९७० आणि १९८० च्या दशकात नागपूरची शहर बस वाहतूक (जी एस. टी. महामंडळाच्या ताब्यात होती) अगदी छान व नियमित होती. बहुतेक सगळी मध्यमवर्गीय मंडळी शहर बसने प्रवास करीत. बसेसचे वेळापत्रक अगदी नियमित होते. खाजगी वाहनांचा वावर आणि वापर कमी होता. सिव्हील लाईन्स मधल्या केंद्रीय आणि राज्य सरकारी कार्यालयांमध्ये काम करणा-या नोकरदार वर्गासाठी सकाळी  नऊ साडेनऊच्या सुमारास नागपुरातील विविध भागांमधून खास "ऑफ़िस फ़े-या" निघत असत. "अयाचित मंदीर ते जिल्हा कार्यालय", "नंदनवन ते तहसिल कचेरी" किंवा "जुना सुभेदार ले आऊट ते डीएजीपीटी" अशा विशेष बस असत. संध्याकाळी ऑफ़िसेस सुटल्यानंतर तशाच फ़े-या या नोकरदारांना घरापर्यंत सोडत असत. बसेस, त्यातले ड्रायव्हर्स, कंडक्टर्स सगळी मंडळी ठरलेली असत. 

त्याकाळी मोरभवन, अयाचित मंदीर आणि गांधीबाग ही मोठ्ठी शहर बस स्थानके होती. या ठिकाणी एस. टी. चे वाहतूक नियंत्रण अधिकारी तैनात असत. त्यांचा वचक असे. बसेस वेळापत्रकाप्रमाणे सुटत आहेत की नाहीत यावर त्यांचे लक्ष असे. आजसारखा खाजगी सेवेतला लंदफ़ंद कारभार नव्हता.  

बसेसवर पूर्ण मार्गफ़लक नसत. छोट्या चौरस आकाराच्या लोखंडी पाट्या एका गोलाकार तारेत गुंफ़लेल्या (स्पायरल बाईंडिंगसारख्या) असत. त्या काळ्या पाट्यांवर पांढ-या अक्षरांमध्ये बसचा नंबर आणि गंतव्य स्थान लिहीलेले असे. एक फ़ेरी मारून बस परत मूळ ठिकाणाला आली की हे नंबर्स बदलता येत असत. (स्पायरल बाइंडिंगच्या डायरीत आपण पाने उलटतो तसे). कारभार अगदी व्यवस्थित होता. पांढ-या पाट्यांवर लाल अक्षरे म्हणजे ऑफ़िस फ़ेरी किंवा जलद सेवेची बस हे दुरूनच ओळखू येत असे. 

त्याकाळातले प्रमुख मार्ग क्र. आणि आणि त्यांचे मार्ग यांची झलक.

मार्ग क्र. १ : अयाचित मंदीर ते श्रद्धानंद पेठ : मार्गे नटराज टॉकिज, नगारखाना, नरसिंग टॉकिज, गांधी गेट, टिळक पुतळा, आग्याराम देवी, कॉटन मार्केट, शनी मंदीर, आनंद टॉकीज, मुंजे चौक, झाशी राणी चौक, व्हेरायटी चौक, महाराजबाग, धरमपेठ पेट्रोल पंप (तेव्हा त्याला "धरमपेठ पेट्रोल पंप" असेच म्हणायचेत. "बोले पेट्रोल पंप" हे नाव १९९० च्या दशकात रूढ झाले.), धरमपेठ माता मंदीर, लक्ष्मी भुवन चौक, शंकरनगर, बजाजनगर, लक्ष्मीनगर आणि श्रद्धानंद पेठ शेवटचा बसस्टॉप. (सध्या असलेल्या तनिश्क पासून बस वळून परतीच्या प्रवासाला कल्याण ज्वेलर्स समोरच्या शेवटल्या बसस्टॉपवर उभी रहात असे.) ही बस परतीच्या मार्गावर टिळक पुतळ्यापासून लेक व्ह्यू लॉज, चिटणीस पार्क, बडकस चौक अशी परतत असे.

मार्ग क्र. २ : अयाचित मंदीर ते टेलिकॉम नगर: मार्गे नटराज टॉकिज, नगारखाना, नरसिंग टॉकिज, गांधी गेट, टिळक पुतळा, आग्याराम देवी, कॉटन मार्केट, शनी मंदीर, आनंद टॉकीज, मुंजे चौक, झाशी राणी चौक, व्हेरायटी चौक, महाराजबाग, धरमपेठ पेट्रोल पंप, लॉ कॉलेज चौक, गोकुळपेठ, लक्ष्मी भुवन चौक, शंकरनगर, गांधी नगर, श्रद्धानंद पेठ, माधवनगर, राणा प्रताप नगर आणि टेलिकॉम नगर शेवटला बसस्टॉप. (सध्या असलेल्या सोमलवार शाळा, खामला शाखेच्या थोडा अलिकडे.) ही बस परतीच्या मार्गावर टिळक पुतळ्यापासून लेक व्ह्यू लॉज, चिटणीस पार्क, बडकस चौक अशी परतत असे.

मार्ग क्र. ३ : अयाचित मंदीर ते स्वावलंबी / दीनदयाल नगर: मार्गे नटराज टॉकिज, नगारखाना, नरसिंग टॉकिज, गांधी गेट, टिळक पुतळा, आग्याराम देवी, कॉटन मार्केट, शनी मंदीर, आनंद टॉकीज, मुंजे चौक, झाशी राणी चौक, व्हेरायटी चौक, महाराजबाग, धरमपेठ पेट्रोल पंप, लॉ कॉलेज चौक, गोकुळपेठ, लक्ष्मी भुवन चौक, शंकरनगर, गांधी नगर, श्रद्धानंद पेठ, माधवनगर, गोपाल नगर (स्टॉप क्र. १, २ व ३. ही नावे अजूनही गोपाल नगरात अस्तित्वात आहेत. आता तिथून एकही बसमार्ग नसतानाही.), पडोळे हॉस्पिटल, स्वावलंबी नगर  क्र. १ व स्वावलंबी नगर शेवटला स्टॉप. सध्या असलेल्या छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या पुतळ्यापासून बस वळत असे व जोशींच्या चक्कीसमोरील शेवटल्या थांब्यावर परतीच्या प्रवासासाठी उभी रहात असे.) ही बस परतीच्या मार्गावर टिळक पुतळ्यापासून लेक व्ह्यू लॉज, चिटणीस पार्क, बडकस चौक अशी परतत असे.

मार्ग क्र. ४ :अयाचित मंदीर ते देवनगर : मार्गे नटराज टॉकिज, नगारखाना, नरसिंग टॉकिज, गांधी गेट, टिळक पुतळा, आग्याराम देवी, कॉटन मार्केट, शनी मंदीर, आनंद टॉकीज, मुंजे चौक, झाशी राणी चौक, व्हेरायटी चौक, महाराजबाग, धरमपेठ पेट्रोल पंप, धरमपेठ माता मंदीर, लक्ष्मी भुवन चौक, शंकरनगर, बजाजनगर, लक्ष्मीनगर. आठ रस्ता चौक, सुरेंद्र नगर, देव नगर (हल्लीचा देव नगर चौक) ही बस परतीच्या मार्गावर टिळक पुतळ्यापासून लेक व्ह्यू लॉज, चिटणीस पार्क, बडकस चौक अशी परतत असे.

मार्ग क्र. ५ :अयाचित मंदीर ते जयप्रकाश नगर : मार्गे नटराज टॉकिज, नगारखाना, नरसिंग टॉकिज, गांधी गेट, टिळक पुतळा, आग्याराम देवी, कॉटन मार्केट, शनी मंदीर, आनंद टॉकीज, मुंजे चौक, झाशी राणी चौक, पंचशील टॉकीज, लोकमत बिल्डींग, रहाटे कॉलनी, अजनी चौक, देव नगर, पांडे ले आऊट, जयप्रकाश नगर. ही बस परतीच्या मार्गावर टिळक पुतळ्यापासून लेक व्ह्यू लॉज, चिटणीस पार्क, बडकस चौक अशी परतत असे.

मार्ग क्र. ६ : पारडी / गांधीबाग ते बर्डी : मार्गे वर्धमान नगर, भावसार चौक, गांधीबाग बस स्थानक, अग्रसेन चौक, गीतांजली टॉकीज, मेयो हॉस्पीटल, रेल्वे स्टेशन, मानस चौक, टेकडी रोड, मूनलाईट फ़ोटो स्टुडियो.

मार्ग क्र. ७ : पारडी / गांधीबाग ते टेलिकॉम नगर: मार्गे वर्धमान नगर, भावसार चौक, गांधीबाग बस स्थानक, अग्रसेन चौक, गीतांजली टॉकीज, मेयो हॉस्पीटल, रेल्वे स्टेशन, मानस चौक, टेकडी रोड, मूनलाईट फ़ोटो स्टुडियो, महाराजबाग, धरमपेठ पेट्रोल पंप, लॉ कॉलेज चौक, गोकुळपेठ, लक्ष्मी भुवन चौक, शंकरनगर, बजाजनगर, लक्ष्मीनगर श्रद्धानंद पेठ, माधवनगर, राणा प्रताप नगर आणि टेलिकॉम नगर शेवटला बसस्टॉप. (सध्या असलेल्या सोमलवार शाळा, खामला शाखेच्या थोडा अलिकडे.)

मार्ग क्र. ३१ : गांधीबाग ते रघुजी नगर: मार्गे नंगा पुतळा चौक, सराफ़ा चौक, गांधी पुतळा, बडकस चौक, अयाचित मंदीर, नटराज टॉकीज, नगारखाना, (गोखले किराणा स्टोर्स समोरून डावीकडे वळत) राजवाडा, तुळशीबाग, रेशीमबाग चौक, सक्करदरा चौक, रघुजीनगर (सध्या्च्या छोट्या ताजबाद पर्यंत ही गाडी जाऊन तिथूनच परतीच्या प्रवासाला वळत असे.)

मार्ग क्र. ३२ : गांधीबाग ते अयोध्या नगर: मार्गे नंगा पुतळा चौक, सराफ़ा चौक, गांधी पुतळा, बडकस चौक, अयाचित मंदीर, नटराज टॉकीज, नगारखाना, (गोखले किराणा स्टोर्स समोरून डावीकडे वळत) राजवाडा, तुळशीबाग, रेशीमबाग चौक, तुकडोजी पुतळा चौक, जुना सुभेदार ले आऊट, शारदा चौक, अयोध्यानगर (लाडीकर राम मंदीर शेवटचा स्टॉप)

मार्ग क्र. ३३ : गांधीबाग ते दत्तात्रय नगर: मार्गे नंगा पुतळा चौक, सराफ़ा चौक, गांधी पुतळा, बडकस चौक, अयाचित मंदीर, नटराज टॉकीज, नगारखाना, (गोखले किराणा स्टोर्स समोरून डावीकडे वळत) राजवाडा, तुळशीबाग, रेशीमबाग चौक, तुकडोजी पुतळा चौक, सोमवारी क्वार्टर्स, (छोट्या ताजबादच्या थोडे आधी उजवीकडे वळून, सध्याच्या संजुबा शाळेजवळून) दत्तात्रय नगर. (या गाड्याच्या दिवसभरातून मोजक्याच फ़े-रा होत असत.)

मार्ग क्र. ३४ : गांधीबाग ते रघुजी नगर: मार्गे नंगा पुतळा चौक, सराफ़ा चौक, गांधी पुतळा, बडकस चौक, अयाचित मंदीर, नटराज टॉकीज, नगारखाना, (गोखले किराणा स्टोर्स समोरून डावीकडे वळत) राजवाडा, तुळशीबाग,(नाग नदीच्या पुलानंतर लगेच डावीकडे वळून ग्रेट नाग रोडने) गणेश नगर, होमिओपॅथिक कॉलेज, मयूर मंगल कार्यालय, संगम टॉकीज चौक, तिरंगा चौक, सक्करदरा चौक, रघुजी नगर.

मार्ग क्र. ७६ : रघुजी नगर ते बर्डी / वायुसेना नगर : मार्गे सक्करदरा बाजार, आयुर्वेदिक कॉलेज, ईश्वर देशमुख कॉलेज, हनुमान नगर, मेडीकल कॉलेज, टीबी वॉर्ड, रेल्वे मेन्स शाळा, अजनी स्टेशन, कॉंग्रेस नगर, धंतोली , मुंजे चौक, झाशी राणी चौक, धनवटे रंग मंदीर, हडस हायस्कूल, शंकर नगर चौक, लक्ष्मी भुवन चौक, रामनगर चौक, रवीनगर चौक, रवीनगर कॉलनी, सी पी क्लब, टी व्ही टॉवर, वायुसेना नगर

मार्ग क्र. ८० : नंदनवन ले आऊट ते वर्मा ले आऊट / बर्डी: नंदनवन ले आऊट, मयूर मंगल कार्यालय, शारदा चौक, संगम टॉकीज चौक, तेलघाणी, देवांजली / पुष्पांजली बिल्डींग्ज, रेशीमबाग, तुळशीबाग, राजवाडा, नरसिंग टॉकीज, गांधीगेट, टिळक पुतळा, आग्याराम देवी, कॉटन मार्केट, शनी मंदीर, आनंद टॉकीज, मुंजे चौक, झाशी राणी चौक, धनवटे रंग मंदीर, हडस हायस्कूल, शंकर नगर चौक, गांधी नगर, वर्मा ले आऊट. ही बस परतीच्या मार्गावर टिळक पुतळ्यापासून लेक व्ह्यू लॉज, चिटणीस पार्क, बडकस चौक, केळीबाग रोड, श्रीरंग ज्वेलर्स, महाल चौक अशी परतत असे.

त्याकाळी दर बुधवारी (नगारखाना आणि महाल सुतिकागृहाजवळ बुधवार बाजार भरलेला असल्यामुळे) या बसेस तुळशीबागेतून सी पी ऍण्ड बेरार कॉलेजसमोरून वळून सोनबाजीच्या वाडीसमोरून वळून नटराज टॉकीजकडे येत असत. त्या काळात फ़ारशी वाहतूक नसल्याने नगारखान्याकडून गोखले किराणा स्टोर्ससमोरून आणि नगारखान्याच्या मागून (नितीनजी गडकरींच्या घराकडून) शिवाजी सायकल स्टोर्सकडे वळताना चिंचोळ्या गर्दीतूनही मोठ्ठ्या बसेस लीलया वळत असत. आज साधी चारचाकी तिथून वळवायची म्हटले तर घाम फ़ुटतो.

मध्यमवर्गीय सहकुटुंब बसने प्रवास करीत असत. ७६ क्रमांकाच्या रूटवर रघुजीनगर ते बर्डी मार्गावर १९८६ ते १९९३ पर्यंत डबल डेकर गाड्याही धावल्या होत्या. इनमिन दोन गाड्या  MCU 9803 आणि MCU 9804 नागपूर शहर बस सेवेसाठी आलेल्या होत्या. बर्डीवरून विमानांच्या येण्याजाण्याच्या वेळांवर विमानतळाची फ़ेरी पण असायची. दोन विमाने सकाळी आणि दोन विमाने संध्याकाळी असे वेळापत्रक होते. या बसेसमधून कुणी विमानप्रवास करणारे प्रवासी जात नसत. विमाने पहायला विमानतळावर जाणारे आमच्यासारखे हौशी प्रवासी या बसेस मधून जात आणि परतत असत. या मार्गावर एकाला एक जोडून असलेली जोड बस पण धावत असे. अशीच जोड बस बर्डी - हिंगणा या मार्गावर पण धावत असे. लांबचलांब आणि वळणे नसलेला मार्ग हा जोडबससाठी आवश्यक असावा. फ़क्त गंतव्य स्थानावर वळण घेण्याची गरज असलेले मार्ग म्हणून हे दोन मार्ग जोडबसचे होते. १९८५ च्या आसपास या जोड बसेस नागपूर शहर बस वाहतुकीतून काढून घेण्यात आल्या.

नागपूर शहर बस वाहतुकीतला खाजगी कंत्राटदारांचा कशाचाही घरबंध नसलेला आताचा कारभार पाहिला म्हणजे जुने सोनेरी दिवस प्रकर्षाने आठवितात. 

- एक जुना नागपूरकर बसफ़ॅन, राम किन्हीकर