रेल्वे आणि बस फ़ॅनिंग : एक निराळा पैलू.

रेल्वे आणि बस फ़ॅनिंग : एक निराळा पैलू.

आजकाल रेल्वे किंवा बस फ़ॅनिंग म्हटले की रेल्वे किंवा बसचे फ़ोटो किंवा व्हिडीओजच अशी सर्वांची (काहीकाही बस आणि रेल्वे फ़ॅन्सची सुद्धा) समजूत होताना दिसते. गेल्या १० वर्षात चांगल्या प्रतीच्या कॅमे-यांची सर्वत्र, आणि रास्त दरात, उपलब्धता असल्याने फ़ोटोज, व्हिडीओज विपुल काढता येतात. त्यामुळेही असेल कदाचित.

दहा वर्षांपूर्वीच्या २ मेगापिक्सेल किंवा व्हीजीए प्रतीच्या कॅमे-यांची अवस्था आठवून बघा. किंवा त्या ही पूर्वी च्या रोलवाल्या कॅमे-यांमधे ३६ स्नॅप्समधे सगळे बसवण्याची आपली धडपड आठवून बघा.

पण बस आणि रेल्वे फ़ॅनिंग म्हणजे त्या ही पेक्षा खूप अधिक असा माझा अनुभव आहे. जुन्या काळी म्हणजे दैनंदिन जीवनात कॉम्पुटर्स खूप चलनात येण्यापूर्वी आणि मोबाईल बाळगणे हे केवळ राजनेते आणि गॅंगस्टरचाच विशेष अधिकार असण्याच्या काळात, फ़ावल्या वेळात, एखाद्या परिचित रेल्वे मार्गावरचे गाड्यांचे काल्पनिक नियोजन करणे हा पण माझ्या रेल्वे फ़ॅनिंगचा भाग असायचा.

पण हे नियोजन म्हणजे "आली लहर तर केला कहर" या थाटातले (Ad-Hoc) नसायचे. पूर्वीपासूनच गणित आणि आकडेमोड या विषयात रूची. आणि नागपूर ते मुंबई या मार्गावर १९८९ ते २००६ या कालावधीत दर महिन्याला एक याप्रमाणे प्रवास (१९८९ ते १९९३, नागपूर ते मनमाड ते पुणे ते कराड) आणि १९९५ ते २००६ नागपूर ते मुंबई) यामुळे या मार्गाची खडानखडा माहिती यामुळे हे गाड्यांचे नियोजन अगदी काटेकोर आणि काही गृहीतकांवर आधारित असलेल्या आकडेमोडीवर असायचे. खूप मजा यायची.

उदाहरणार्थ:

१. गाडीला स्टेशनातून निघून महत्त्म वेग गाठण्यासाठी (MPS ,Maximum Permissible Speed) पहिल्या २.५ किमी ला पाच मिनीटे आणि थांबायचे असल्यास शेवटल्या ३ किमी ला पाच मिनीटे.

म्हणजे एकूण अंतरातून ५.५. किमी वजा करून उरलेल्या अंतरासाठी गाडी MPS ने( महत्तम वेगाने) जाईल या हिशेबाने वेळ काढायचा आणि त्यात ही acceleration आणि deceleration ची १० मिनीटे मि्ळवायचीत. म्हणजे गाडीची दोन स्टेशनांमधली धाववेळ मिळेल असे गणित.

२. प्रत्येक गाडीचा, तिच्या दर्जानुसार MPS (महत्तम वेग).

a) राजधानी / दुरांतो/ पूर्ण वातानुकुलीत गाडी १३० किमीप्रतितास,

b) सुपरफ़ास्ट १२० किमीप्रतितास,

c) एक्सप्रेस ११० किमी प्रतितास वगैरे.

नागपूर ते भुसावळ सेक्शनमधे दर ४० मिनीटाला एक प्रवासी गाडी धावली पाहिजे या गृहीतकानुसार, सर्व या गणितात, आपल्या मनातल्या गाड्या धाववून त्यांची मजा बघत राहणे हा अव्दितीय आनंद.

खूप थांबे असलेल्या एखाद्या एक्सप्रेस गाडीला मागाहून येणा-या दुरांतोचा होणारा ओव्हरटेक गणिताने प्लॅन करणे आणि तो दिवसाच्या / रात्रीच्या त्या विशिष्ट वेळेत त्या विशिष्ट स्टेशनावर होताना कसा दिसेल ? हे कल्पनेने बघणे म्हणजे अती प्रचंड आनंद.

मला वाटते सर्वच बस आणि रेल्वेफ़ॅन्सचा हा अनुभव असेल. व्यक्त होत असताना मी होतोय एव्हढच.

माझा आनंद आपणा सर्वांसोबत वाटण्यासाठी माझ्या कल्पनेतल्या गाड्यांची यादी.

१. नागपूर - पुणे, २१०८/२१०७ पुण्यनगरी एक्सप्रेस. (नागपूर १९.०० ... पुणे ०९.३०)

२. अकोला- लोकमान्य टिळक टर्मिनस, कुर्ला, योगभूमी एक्सप्रेस. शेगावला मुंबई - ठाणे - नाशिक वरून येणा-या भाविकांसाठी सोय़ीची. (अकोला २२.३० ... कुर्ला ०६.३०)

३. अमरावती - मुंबई, जनशताब्दी एक्सप्रेस. (अमरावती ०५.३० ... मुंबई १४.३०)

४. नागपूर - पंढरपूर, १४३६ / १४३५ चंद्रभागा एक्सप्रेस. (नागपूर १०.०० ... पंढरपूर ०७.००)

५. चंद्रपूर - मुंबई, २१८६ / २१८५ महाकाली एक्सप्रेस. (चंद्रपूर १९.०० ... मुंबई ०७.३०)

६. नागपूर - मडगाव २१८४ / २१८३ गोमंतक एक्सप्रेस. (नागपूर ११.३० ... मडगाव ०७.३०) कोकण रेल्वे मार्गे.

६. नागपूर - औरंगाबाद १४४२ / १४४१ एलोरा एक्सप्रेस (नागपूर १९.३० ... औरंगाबाद ०६.३०) मनमाड मार्गे

७. दादर - बिलासपूर एक्सप्रेस, २८१३ / २८१४. (महाराष्ट्राबाहेरच्या गाड्या कशाला उगाच छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस पर्यंत न्यायच्या ? हा शिवसेना / मनसेवादी विचार ही गाडी दादरपर्यंतच नेताना होता.

८. भुसावळ - मुंबई , १४५६ / १४५५ खान्देश एक्सप्रेस. (भुसावळ २२.३० ... मुंबई ०६.००)

याशिवाय या मार्गावर धावणा-या विदर्भ, मेल, सेवाग्राम, गीतांजली, कुर्ला - शालीमार या गाड्यांचेही थांबे आणि धाववेळ कमी करून, वेळ बचत करून, त्या सुद्धा कशा धावतील याचेही नियोजन.

मजाय न ?

सोबतच कमी रिझ्योल्युशन असलेले का होईना पण माझे काही स्कॅनस जोडतोय. त्यावरून तुम्हाला कल्पना येईलच.

मला माहिती आहे या पोस्ट वर प्रत्येक रेल्वे आणि बसफ़ॅनच्या पोतडीतून याच प्रकारचे स्वत:चे काही ना काही बाहेर येईल.

वेटींग फ़ॉर इट.

- रेल व बस फ़ॅन राम प्रकाश किन्हीकर.